Ból definiowany jest jako nieprzyjemne doznanie zmysłowe oraz emocjonalne, związane z rzeczywistym lub potencjalnie zagrażającym uszkodzeniem ciała. Może pojawić się w każdym wieku i dotyczyć dowolnej tkanki, w której lokalizują się receptory bólu. W medycynie wyróżnia się wiele rodzajów bólu, a każdy z nich może mieć inne objawy, przyczyny i optymalne sposoby leczenia.
Ból – co to jest?
Zgodnie z definicją ból jest odczuciem subiektywnym i objawem potencjalnego lub rzeczywistego uszkodzenia tkanek. Sygnalizuje uszkodzenie lub zagrożenie organizmu, skłaniając do podjęcia działań, które mogą zapobiec dalszym uszkodzeniom. Jest jednym z mechanizmów obronnych ludzkiego ustroju. Niestety jeśli trwa dłuższy czas, przybierając formę przewlekłą, może przekształcić się w czynnik destrukcyjny i znacznie pogarszający jakość życia, co obserwuje się choćby w przypadku przewlekłych dolegliwości bólowych dolnego odcinka kręgosłupa, co jest tak częste w dzisiejszych czasach.
Funkcje bólu
Podstawowa rola odczuwanych przez człowieka dolegliwości bólowych to ostrzeganie o zagrożeniu i tym samym ochrona organizmu. Informuje on bowiem o zagrażającym w następstwie urazu lub choroby uszkodzeniu tkanek i wyzwala odruchową i behawioralną odpowiedź organizmu mającą na celu ograniczenie do minimum skutków tego uszkodzenia. Jeżeli uszkodzenie tkanek jest nieuniknione, to zarówno w obwodowym, jak i ośrodkowym układzie nerwowym miejsce ma do zapoczątkowanie zmian wyrażających się bólem i nadwrażliwością w odpowiedzi na odczyn zapalny w tkankach otaczających struktury nerwowe. To z kolei wymusza ograniczenie aktywności, a towarzyszące mu zwiększenie wrażliwości tkanek ułatwia zdrowienie. Tworzą się lepsze warunki do gojenia.
Mechanizm powstawania bólu
Mechanizm powstawania bólu opiera się na pobudzaniu receptorów bólowych zlokalizowanych w niemal wszystkich tkankach ludzkiego organizmu za pomocą odpowiednio intensywnych bodźców, np. termicznych, chemicznych czy mechanicznych. Przewodzenie sygnałów bólowych z receptorów do ośrodkowego układu nerwowego odbywa się dwoma kanałami:
- włóknami typu A – są aktywowane przy bólu ostrym i kłującym, informują o precyzyjnej jego lokalizacji. Włókna te są grube, a szybkość ich przewodzenia wynosi 6-30 m/s;
- włóknami typu C – raczej cienkie, o szybkości przewodzenia 0,5-2 m/s. Aktywują się w przypadku bólu rozlanego, piekącego i gniotącego, którego nie można dokładnie zlokalizować.
Włókna bólowe neuronu I rzędu przenikają swoimi korzeniami tylnymi do rdzenia kręgowego, gdzie z ich zakończeń uwalniane są neuroprzekaźniki (w obrębie synaps). Wypustki neuronu II rzędu krzyżują się i biegną w stronę przeciwną do wzgórza jako droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna i droga rdzeniowo-pokrywkowa. Dalej impulsy docierają do kory somatosensorycznej, która wysyła informację zwrotną do tkanek. Ból ostry tworzy się zwłaszcza w polu czuciowym I-rzędowym, zaś ból piekący, gniotący, przewlekły – w polu II-rzędowym. Przypuszcza się ponadto, że miejscem percepcji bólowej jest także po części wzgórze. Mechanizm powstawania bólu wciąż nie został jednak w pełni poznany.
Rodzaje bólu
Podstawowy podział wyróżnia ból ostry i przewlekły. Ból ostry to taki, który trwa do 6 tygodni, natomiast ból przewlekły opisuje się wówczas, gdy utrzymuje się powyżej 12 tygodni. Dolegliwości odczuwane pomiędzy określa się mianem podostrych. Inny podział wyróżnia następujące dolegliwości bólowe:
- neuropatyczne – wywołane rzeczywistym uszkodzeniem lub dysfunkcją układu nerwowego. Może manifestować się jako pieczenie, mrowienie czy przeszywający ból;
- przewodowe – wywołane bezpośrednim działaniem bodźców szkodzących na układ nerwowy. W tej grupie wymienia się ból fantomowy, ból splotowy, neuralgię, ból korzeniowy oraz kauzalgię;
- somatyczne – są konsekwencją podrażnienia receptorów bólowych zlokalizowanych w opłucnej, otrzewnej lub w nasierdziu;
- trzewne – są skutkiem podrażnienia receptorów bólowych umiejscowionych w narządach wewnętrznych jamy brzusznej i klatki piersiowej. W przeciwieństwie do bólu somatycznego są rozlane.
Określenie bólu może wiele powiedzieć o jego możliwych przyczynach, co z kolei ma spory wpływ na proces diagnostyczno-terapeutyczny.
Jak leczyć ból?
Jeśli tylko jest taka możliwość, ból należy leczyć przyczynowo. W przypadku działania bezpośredniego czynnika szkodzącego należy jak najszybciej go usunąć (np. wyjąć drzazgę z dłoni, usunąć źródło ognia parzącego skórę, zdjąć zbyt ciasny opatrunek gipsowy itd.). W sytuacjach, w których źródłem bólu jest uraz, dąży się do stworzenia jak najlepszych warunków do gojenia się tkanek, zaś gdy jest to choroba, należy ją wyleczyć bądź ustabilizować. Przy bólach zębów najważniejsze jest wyleczenie ich, czyli np. wdrożenie leczenia kanałowego, a w skrajnych przypadkach – ekstrakcja zęba. Dopiero później zająć się można leczeniem objawowym bólu.
Tutaj sprawdza się wiele metod, a dobiera się je w zależności od rodzaju bólu, jego intensywności, źródła i czasu trwania. Przykładowe metody obejmują: farmakoterapię (NLPZ, leki narkotyczne dostępne wyłącznie na receptę, inne środki przeciwbólowe, sterydy), zimne okłady (przy stanach ostrych), ciepłe okłady (przy stanach przewlekłych), terapię manualną i ogólnie pojętą fizjoterapię włącznie z zabiegami z zakresu fizykoterapii, zmianę stylu życia, wysypianie się i unikanie stresu, suplementację, psychoterapię i wiele innych.
Bibliografia
- Dobrogowski J., Zajączkowska R., Dutka J., Wordliczek J., Patofizjologia i klasyfikacja bólu, Pol. Przegl. Neurol 2011;7(1):20-30.
- Konturek S., Fizjologia człowieka, tom 4, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998.
- Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.
- Ganong W., Fizjologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018.
